GEZİ VE YENİ BİREY

Gezi Parkı beni bugüne kadar katıldığım başka hareketlerden çok daha fazla etkiledi, başlarda bunun sebebinin daha öncesinde pek fazla örgütlü hareket mensubiyetim olmaması oldugunu düşünüyordum, birçokları gibi. Bu hareket öncesinde, “apolitik” ve eylemsiz duruşumdan, gitgide Hrant Dink cinayeti, tutuklu öğrencilerimize destek ve sosyalbilimci meslektaşlarımızın duruşmaları sebebiyle yavaş ve usulca sıyrılmaya başladıgımı fark etmiştim. Gitgide muhalif duruşun içinde kendimi buldum, sendikal faaliyetlere daha fazla katılmaya çabaladım ve bu yeni “kendim”, bazen oldukça yorucu olsa da, artık sıyrılamadığım bir nevi gölgem oldu, beni rahat bırakmayan. Ama sanırım hiçbir hareket, Gezi hareketinin yarattığı heyecan ve “yeniden güzel şeyler oluyor” hissini, umudu ve mutluluğu yaratmadı benim için. Fakat bu yazıyı kendimden bahsederek devam ettirmek istemiyorum. Geçtiğimiz günlerde bir eski ögrencim, benden Bant Dergisi için (www.bantmag.com/dergi/21) bir Gezi hareketi değerlendirmesi istedi. Kısacık bir kaçamak tatildeydim, ama kalbim İstanbul’da kalmıştı, kafam Gezi ile doluydu, Gezi ve çapulcular dilimde, sohbetlerimde Kaş’a kadar gelmişti, oradaki “uzaktayız ne yapabiliriz, hay allah”çı direnişçilerin sohbetleriyle kaynaşıyordu. Bir sabah kalktım ve yazıyı yazdım, yazdıkça daha da fark ettim ki, bugüne kadar aldıgım sosyolojik donanımımdaki “toplumsal hareketler kuramları”nı zorlayan, onlarla konuşan, onların formüllerine meydan okuyan, özne hakkında doğru diye bildiklerimizi yeniden eleştirel süreçten geçirmemizi dayatan bir toplumsal dönüşüm görüyorum bu harekette. Birey olmanın, özne olmanın yeni bir yüzünü, yeni bir dayanışmacı formülünü keşfediyoruz bu hareketle, hep beraber. Bu yüzden heyecanım, umudum ve mutluluğum. 
Ve işte o yazı: 

Gezi Parkı eylemleri birçok kişiyi, tam da toplumun özellikle genç kitlesinin apolitikleştiğinin düşünüldüğü bir süreçte, beklenmeyen kitlesel katılımlarıyla şaşırttı. Eylemler daha önceki toplumsal hareketlerden hem katılan aktörlerin profilleri, hem eylem biçimleri, hem de eyleme katılım sebepleri ve hareketin onlar için anlamı çerçevesinde farklılaşıyor. Bu sebeple de bu hareketler, daha önceki toplumsal hareket açıklama şemaları, siyasal analiz kavramlarımızla çok da anlayabileceğimiz hareketler değil. Ortada neredeyse bulutsu bir hareket var: örgüt yok, lider yok, karar mekanizmaları sabit değil, hiyerarşik şemalar yok, ama ortada sürekli geniş katılımlı eylemler, kendisini ve siyasal duruşunu bu ¨hareket¨e referansla tanımlayan aktörler var. Birçok siyasal aktör ve analist, katılımcıların büyük oranının gençler olmasına da dayanarak, hareketi geçmişteki gençlik hareketleri ile devamlılıkları ve kopuklukları üzerinden düşündüler, o hareketler ile karşılaştırmalar yapılarak bu aktörlerin farkı ve benzerlikleri anlaşılmaya çalışıldı.

Ben bu hareketi eski hareketlere göndermelerle değil,¨yeni toplumsal hareketler¨merceğinden düşünmek gerektiğini düşünüyorum. Bu hareketin aktörleri bir örgüt çerçevesinde hareket etmedikleri gibi, herhangi bir örgütsel yapının ve liderin altında hareket etmeyi de reddeder görünüyorlar. Burada sabitlenmiş ve sınırları belirlenmiş bir siyasal kimlikten ziyade, eylemler çerçevesinde biraraya gelen bir hareketten söz etmek zorundayız. Eylemler sosyal medya üzerinden kararlaştırılıyor, yayılıyor. Eylemlerin hiyerarşik bir karar mercii yok. Taksim Dayanışma farklı eylemlerin koordine edildiği adres gibi görünse de, aslında eylemler bütün katılımcıların sosyal medya üzerinden inisiyatif alabilmesi ile de örgütlenebiliyor, bu da Gezi hareketini daha önceki hareketlerden farklılaştırıyor. Bu eylemler kitlelere yine sosyal medya yoluyla yayılıyor ve bu şekilde kitlelerin katılımıyla gerçekleştiriliyor. Eylemler, genellikle dayanışma eylemleri görüntüsünde olsa da, aktörler kendilerini bir hareketin gereğine icabet etmek amacıyla evlerinden çıkarmıyorlar, daha ziyade bireysel kararların kolektif dayanışma ile füzyonundan söz edebiliriz, ama bu kararlar da hep ¨eylem¨ etrafında alınıyor: eylemler, hareketin biraraya gelmesini ve devamlılığını sağlayan tek sabit değişken gibi görünüyor.

Yapılan eylemlerin niteliği de, yürüyüş ve Taksim’de toplanma dışında bireyin bedeni ve kültürel sermayesi ile tekil olarak da yaptığında anlamlı olan, ama bu bireysel eylemlerin topluca gerçekleştirildiği, mekansal merkeziliği olmayan hareketler. Duranadam, kitap okuma eylemi, evde ve mahallede ya da o anda bulunulan yerde belirli bir saatte tencere-tava çalmak, yolda yürürken öldürülen direnişçiler için kendini yere atıp yatma, ve diğer örnekler burada verilebilir. Bu hareketin aktörleri, bir hareketin gereğine boyun eğen toplumsal piyonlar değil, öznelleşmesini eyleme katılım ile yaşayabilen bireyler olarak ortaya çıkıyorlar. Hareketin bu karakterinin birçok aktörü kendisine çektiğini düşünmemiz gerekir. Bu yüzden hareket her türlü hiyerarşik örgütlenmeyi en başından reddeden bir karaktere sahip. Burada gördügümüz odur ki, liberalizmin dayattığı eski ‘atomize bireyselliğin’ yerini, ‘kolektif dayanışma olmadan birey olunamayacağını’ vurgulayan yeni öznelleşme süreçleri alıyor. Bunun sadece Türkiye’deki Gezi Hareketi ile sınırlı olmadığını, diğer yeni toplumsal hareketlerde de görülen bir durum olduğunu belirtebiliriz. Occupy Wall Street ve İndignados bunun örneklerindendir. Bu kolektif dayanışma içerisinde özne olma mantığı, neo-liberalizme büyük bir tehdit oluşturma potansiyeli taşıyan yeni bir toplum anlayışının yaygınlaşmasını getirebilir.

Bu hareketin bir diğer niteliği eylemler toplu gerçekleştirildiğinde emniyetin sert ve orantısız müdahalesi ile karşılaşılıyor, ama kendisine yönelen şiddetin aracını (silah veya aşağılama) geriye atma dışında herhangi bir şiddetli savunma yöntemi yok. Bu hareketin temel eylem mantığı, aktörlerin kendilerine yönelik damgalamaları karnavalesk bir yerinden etme çerçevesinde mizah ve eğlenceli oyunlarla bezeyerek, sahibine geri göndermek, aynı kendisine atılan gaz bombasını yerden alıp polise geri atmak gibi. Çapulcu ve ayyaş diye damgalanıyor, bu damgaları gönüllü sahiplenip, içeriğini yeniden tanımlıyor, kendi üzerine giyerek kendisini damgalayanı gülünç duruma düşürüyor. Otoriteyi ve hiyerarşiyi mizah ve performatif eylemlerle yerinden etme çabaları bu hareketin en ayrıştırıcı karakteri oldu. Bu da bu hareketin ‘yeni toplumsal hareket’ çerçevesinde düşünülmesi gerektiğini bize söylüyor. Bu performanslar ve mizah, hareketin, daha önceki toplumsal hareketlerde gözlemlenemeyen yeni dilini oluşturuyor. Bu sebeple daha önceki siyasal ve toplumsal hareketlere destek vermeyen, hatta çekingen davranan bireyleri kendine çekebiliyor ve ‘apolitik’ sayılmış olan kitleleri eylemlere kitleyebiliyor. Bu ‘apolitik’lerden ‘direnişçi’ yaratabiliyor. 

Buradaki eylemciler yüksek kültürel sermayelerinin kendilerine verdiği bir özgüven ile hareket ediyorlar. Ancak Gezi hareketinin en önemli özelliği, bu süreç içerisinde eylemciler kendi ‘sınıfsal-kültürel’ kibirleri ile yüzleşmeye, özeleştiriye gitmeye başlamaları oldu. En başta iktidar ve ona destek verenleri cahillikle suçlayan dışlayıcı hakim söylemler, yerini ‘bu kibir halktan uzaklaştırıyor bizi, yapamayız’ özeleştirisine dönüştü. Burada aslında eski batılılaşmacı merkez - müslüman çevre ikiliği üzerinden Türk modernleşmesi okumasının gelinen süreçte dikkate alması gereken, merkezden dışlananların ve yeni hegemonik aktörlerin yer değiştirmesinin sonuçlarını görmekteyiz. Batılılaşmış/kültürlüleşmiş eski merkezi aktörlerin yeni süreçte merkezden dışlanmasının sonuçlarıyla ilk kez bu hareket çerçevesinde yüzleştiğini görüyoruz. Eski hakim aktörler, bu hareket içerisinde emniyet güçlerinin yıllarca doğuda sıkıyönetim içerisinde uygulanan şiddet pratiklerinin kendilerine uygulanması sonucunda ilk kez ‘yeni madunlar’ oldukları gerçeğiyle yüzleştirler. Bu da onlara diğer madunlarla, Kürtler, Ermeniler, LGBT grupları, bazı Müslüman grupları, Aleviler ile omuz omuza mücadele etmeleri gereğini dayattı. Bunun sonucunda eski hakim aktörlerin kibrinin yerini, etnik, dini ve cinsiyete dayalı azınlıklar ile daha empatik bir yanyanalığa evrilen bir bilincin almaya başladığını, bu özeleştirel bilincin Gezi Parkı sonrasında kurulan Halk meclisi formlarına hakim olan yeni bir söylemi oluşturduğunu görüyoruz. Bu yeni söylem, yeni aktörlerin sivilleştiğini de gösteriyor: arkasını orduya veya başka silahlı güçlere dayamadan toplumsal mücadelesini sürdürme mantığı ile hareket etmek zorunda kalan bu yeni hareketin aktörleri, yalnızca kendisine ve kendi halkına güvenerek eyleme geçerek yoluna devam etmek zorunda kaldığı bilinciyle yüzleşme yaşıyor. Bu anlamda bu yaşanan sürecin Türkiye’de toplumsal mücadeleler tarihinde çok önemli bir milad çizgisi olacağını da düşünmemiz gerekir.

Sonuç olarak Gezi Hareketi ve ona katılan aktörleri yeni tip toplumsal hareketlerin gönderme yaptığı ve küresel anlamda yaygınlaşmaya başlayan, kolektif dayanışma içerisinde birey ve özne olma kavrayışı içerisinde değerlendirmek ve önemini bu çerçevede anlamak gerekir.